Τι είν' αυτό που το λέμε queer

Αφιέρωμα: Γλώσσα & ομοφυλοφιλία

Κουήρ εδώ, κουήρ εκεί, κουήρ παντού, κι ας μην ξέρουμε ακριβώς τι σημαίνει. Δεν πειράζει, όμως, γιατί κανείς δεν ξέρει.

του Λύο Καλοβυρνά

Υπάρχουν αναρίθμητα άρθρα και βιβλία (στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες) για το τι σημαίνει queer. Κι ίσως αυτή είναι η δύναμη του queer: είναι άπιαστο, ευέλικτο, ασαφές, εύπλαστο, πολυχρηστικό. Κι ίσως για τους ίδιους λόγους είναι επίσης κενό και α-νόητο – όταν γίνεται κατάχρησή του.

Ας πάρουμε τα πράγματα απ' την αρχή. Όταν πρωτοεμφανίστηκε η λέξη queer στα αγγλικά τον 16ο αιώνα σήμαινε «παράξενος», «αλλόκοτος», «εκκεντρικός», «ύποπτου ή αμφίβολου χαρακτήρα» (Oxford English Dictionary). Π.χ. σ' ένα μυθιστόρημα του Σέρλοκ Χολμς του 1904, η λέξη χρησιμοποιείται χωρίς καμία σεξουαλική σημασία.

Ωστόσο από τη δεκαετία του 1910 και εξής η λέξη άρχισε ν' αλλάζει και να χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά με τη δεύτερη λεξικολογική σημασία της, αυτή του «ομοφυλόφιλου άντρα», του «ανώμαλου», ειδικά στα αμερικανικά αγγλικά. Στη σημερινή εποχή η χρήση της με την έννοια του «αλλόκοτου» αναφέρεται αποκλειστικά σε αντικείμενα και καταστάσεις και όχι σε ανθρώπους. Όταν χρησιμοποιείται για ανθρώπους σημαίνει μόνο «ανώμαλος», «πούστης», και αποτελεί βρισιά.

Από τη δεκαετία του '70 το ΛΟΑΤ κίνημα ξεκίνησε προσπάθειες επανοικειοποίησης της λέξης, δηλαδή να αφαιρέσει τις αρνητικές, υβριστικές σημασίες της λέξης και να την επαναπροσδιορίσει θετικά. Η χρήση αυτής της λέξης θεωρήθηκε από πολλά μέλη της ΛΟΑΤ κοινότητας πολύ σοκαριστική και επιζήμια για το ίδιο το κίνημα, αλλά τελικά επικράτησε – μάλιστα σε βαθμό που η λέξη queer αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες λεκτικής επανοικειοποίησης υβριστικών όρων στην αγγλική γλώσσα (όχι όμως τόσο πετυχημένη όσο το Schwul στα γερμανικά ή το bøsse στα δανέζικα).

Η μεγαλύτερη συμβολή στην αλλαγή σημασίας της λέξης queer έγινε χάρη στο κίνημα Queer Nation, μια οργάνωση που ξεκίνησε τον Μάρτιο 1990 στη Νέα Υόρκη από ΛΟΑΤ ανθρώπους που ήθελαν να δημιουργήσουν ένα κίνημα άμεσης δράσης, με στόχο την εξάλειψη της ομοφοβίας και την αύξηση της ΛΟΑΤ ορατότητας. Για να πετύχουν τους στόχους τους επέλεξαν επιθετικές, προκλητικές και ριζοσπαστικές μεθόδους, σε αντίθεση με άλλα ΛΟΑΤ κινήματα, που προωθούσαν πιο συναινετικές τακτικές αφομοίωσης. Πρόκειται για τον λεγόμενο in your face (προκλητικό) ακτιβισμό.

Παράλληλα με την κινηματική χρήση του queer, από τη δεκαετία του 1990 και μετά η λέξη χρησιμοποιήθηκε από τις ακαδημαϊκές θεωρίες που πρεσβεύουν την κοινωνική κατασκευή των φύλων, τη ρευστότητα των ταυτοτήτων (είτε σεξουαλικών είτε άλλων) και, κυρίως, την performativity (επιτελεστικότητα ή παρουσίαση σε κοινωνικό πλαίσιο) των φύλων και των σεξουαλικών ρόλων.

Ταυτόχρονα, εκτός από την κινηματική και τη θεωρητική χρήση της, η λέξη queer απέκτησε και μια πολιτισμική σημασία στη ΛΟΑΤ κοινότητα, χαρακτηρίζοντας ανθρώπους που με το ντύσιμό τους, τη συμπεριφορά τους και την έκφραση της σεξουαλικότητάς τους αμφισβητούν τους αυστηρούς κοινωνικά κατασκευασμένους ρόλους των φύλων και της σεξουαλικότητας. Με αυτή την έννοια το queer δεν αναφέρεται μόνο στους ΛΟΑΤ αλλά σε κάθε «ανένταχτο» άνθρωπο ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού.

Έχουμε λοιπόν τρεις διακριτές αλλά συνδεόμενες σφαίρες χρήσης της λέξης queer: την κινηματική, την ακαδημαϊκή και την πολιτισμική. Παρ' όλ' αυτά, τι σημαίνει πραγματικά queer; Όπως έχουν επισημάνει πολλοί, είναι μια λέξη που αψηφά τους ορισμούς, ίσως επειδή έχει πάρα πολλές έννοιες. Με άλλα λόγια, το queer σημαίνει τα πάντα και τίποτα και κάθε φορά που συναντάμε τη λέξη αναγκαζόμαστε να εξαγάγουμε τη σημασία της από τα συμφραζόμενα.

Τουλάχιστον όσον αφορά τη χρήση της λέξης queer με την ακαδημαϊκή της έννοια είμαστε πιο βέβαιοι. Το έργο μεταφεμινιστών, μεταδομιστών ακαδημαϊκών όπως η Judith Butler, η Eve Kosofsky Sedgwick, ο David Halperin χαρακτηρίζεται queer, με κύριο αλλά όχι μοναδικό συστατικό τη ρευστότητα των ταυτοτήτων, την κατασκευή των αρσενικοτήτων και θηλυκοτήτων και την επιτελεστικότητα των κοινωνικών/σεξουαλικών ρόλων, όπως αυτοί διαμορφώνονται από τους μηχανισμούς της εξουσίας. Παρότι ο queer ακαδημαϊκός χώρος έχει δεχτεί πολλές κριτικές όσον αφορά το κατά πόσο είναι εφαρμόσιμες οι θεωρίες στην ακτιβιστική και κινηματική δράση, είναι αναμφίβολο ότι ως θεωρία έχει προσφέρει νέες οπτικές γωνίες κατανόησης της ανθρώπινης σεξουαλικότητας και των κοινωνικών δομών.

Η μεταπήδηση του κουήαρ από τον ακαδημαϊκό κόσμο στα κινήματα έχει δεχτεί κριτική, με το επιχείρημα ότι η ασάφεια και η ερμητικότητα του όρου (και της θεωρίας) καθιστά πιο συγκεκριμένες πολιτικές δράσεις εντελώς ανέφικτες . Η σουηδή θεωρητικός Άμπγερνσον αναφέρει ότι οι σουηδοί κουήαρ ακτιβιστές έχουν αναγκαστεί να καταφύγουν σε «στρατηγική ουσιοκρατία» προκειμένου να καταφέρουν να διατυπώσουν εφικτούς πολιτικούς στόχους. Στη Δανία, μια κουήαρ ομάδα ακτιβιστών προώθησε δράσεις που βασίζονταν στην κουήαρ-θεωρητική κριτική της κλασικής κατηγοριοποίησης των έμφυλων ταυτοτήτων προς επίσημους φορείς και το ευρύτερο κοινό, αλλά η ασάφεια της θεωρίας και η έλλειψη γνώσεων οδήγησε σε πλήρη παρανόηση των μηνυμάτων που ήθελαν να περάσουν.

Πολλά ΛΟΑΤ κινήματα παγκοσμίως αυτοπροσδιορίζονται ως κουήαρ επειδή απορρίπτουν τις κλασικότερες ταυτότητες «γκέι-λεσβία» και επειδή αναγνωρίζουν τη μεγαλύτερη διαφορετικότητα και ποικιλία που μας χαρακτηρίζει ως «κοινότητα». Παρ' όλ' αυτά, ακόμα και σε αυτά τα κουήαρ κινήματα, ανακύπτουν νέες ταυτότητες, ενίοτε πιο αυστηρές και στενές από τις κλασικότερες «γκέι/λεσβία» (ενδυματολογικά, συμπεριφορικά, εκφραστικά, γλωσσικά), με αποτέλεσμα κάποιοι να ανησυχούν ότι το «νέο» κουήαρ κίνημα παραμένει εξίσου «ταυτοτητοκεντρικό» και εστιασμένο σε σταθερές ταυτότητες όσο και το «παλιό» γκέι/λεσβιακό κίνημα.

Παράλληλα, η ολοένα συχνότερη και αβασάνιστη χρήση της λέξης κουήαρ παγκοσμίως έχει, σύμφωνα με κριτικούς, οδηγήσει σε μια αποριζαστικοποίηση και αποπολιτικοποίηση του όρου, καθιστώντας τον πιο ανώδυνο και mainstream.

Και στην Ελλάδα; Διαβάστε: Κουήαρ – συσκευασία χωρίς περιεχόμενο, Queer Έθνος των Κίναιδων.

Βιβλιογραφία

Jan Wickman, Queer Activism: What Might That Be, trikster.net (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).

Robin Brontsema, A Queer Revolution: Reconceptualizing the Debate Over Linguistic Reclamation, Colorado Research in Linguistics. June 2004. Volume 17, Issue 1. Boulder: University of Colorado (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).

The 90s: Queer Nation and the Lesbian Avengers, A Portrait of Queer America (blog) (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).

Queer Nation, Wikipedia, The Free Encyclopedia (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).

Queer rhetoric, enculturation.net (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).