Κουήαρ – συσκευασία χωρίς περιεχόμενο

Αφιέρωμα: Γλώσσα & ομοφυλοφιλία

LGBT... QIA...BCDEFHIK#%*^%... Το αρκτικόλεξο της ομοερωτικής κοινότητας κοντεύει να προσθέσει όλα τα γράμματα της αλφαβήτου, αφαιρώντας κάθε νόημα.

του Λύο Καλοβυρνά

Από την αρχή υπήρχε κάτι που δεν καταλάβαινα. Πώς ήταν δυνατό σ' ένα σωρό δυτικές χώρες να έχουν φεστιβάλ, κινήματα και εκδηλώσεις ονομάζοντάς τα σκέτο gay & lesbian ή gay, lesbian, bi & trans, ενώ εδώ στην Ελλάδα να θεωρείται έγκλημα καθοσιώσεως να μη συμπεριλάβεις και το κουήαρ. Γιατί τέτοια σπουδή και ενθουσιασμός; Επαναστατικότητα; Εξέλιξη; Τρεντιά; Κρυμμένη ομοφοβία;

Η λέξη queer χρησιμοποιείται από κάποιους ως απλό συνώνυμο του γκέι/λεσβία, χωρίς να γίνεται καμία ιδιαίτερη διάκριση. Οι περισσότεροι, ωστόσο, χρησιμοποιούν τη λέξη αυτή ως διακριτή από το ΛΟΑΤ, καθώς ως λέξη ιστορικά σημαίνει «εκτός των ορίων της σεξουαλικής κανονικότητας» και εκλαμβάνεται ως ρήξη με τους κανόνες των φύλων και της σεξουαλικότητας. Ως λέξη προσφέρει μια ασάφεια που την κάνει προτιμότερη από τα ενίοτε αυστηρά όρια που έχουν άλλες ταμπέλες, όπως «γκέι» ή «λεσβία», καθώς αντιβαίνει την ενδεχόμενη ουσιοκρατία τέτοιων στενότερων εννοιών.

Όταν η λέξη queer χρησιμοποιείται από ακτιβιστικά κινήματα δεν σημαίνει μόνο «έξω από τις συνηθισμένες κατηγορίες», αλλά ένα συγκεκριμένο τρόπο κοινωνικών διεκδικήσεων. Ξεκινώντας με τη δράση των ριζοσπαστικών ομάδων Queer Nation και Fed Up Queers (Ανώμαλο Έθνος, Μπουχτισμένοι Ανώμαλοι, 1998-2000) η λέξη queer, όταν χρησιμοποιείται με την κινηματική της σημασία, αναφέρεται σε πιο επιθετικές, ριζοσπαστικές και προκλητικές μορφές ακτιβισμού διεκδίκησης των ΛΟΑΤ δικαιωμάτων και της ΛΟΑΤ ορατότητας, π.χ. τα συνθήματα: We're here, we're queer, get used to it· Queer Sucking Faggot· Queer Jihad (Είμαστε εδώ, είμαστε ανώμαλοι, πάρτε το απόφαση· πουστάρα που πιπώνει ανώμαλους· Τζιχάντ Ανώμαλων).

Η απο(υ)στείρωση του queer στην Ελλάδα

Η λέξη κουήαρ έχει μπει για τα καλά στην ελληνική ΛΟΑΤ πραγματικότητα. Κουήρ φεστιβάλ το ένα, κουήρ ομάδα η άλλη. Είναι όμως η χρήση της συνειδητή και αντίστοιχη στην έννοιά της (ή τις έννοιές της) ή πρόκειται για μιμητισμό και μόδα;

Σε όσους δεν έχουν τα αγγλικά ως μητρική γλώσσα, η λέξη κουήαρ έχει πάντα θετικό ή ουδέτερο πρόσημο και συνειρμούς, πράγμα φυσιολογικό, αφού πρώτον πρόκειται μια ξένη λέξη και δεύτερον οι μη αγγλόφωνοι έχουν μάθει αυτή τη λέξη μετά την επανοικειοποίησή της και χωρίς ποτέ να την έχουν εισπράξει ως βρισιά. Αντιθέτως, για τους αγγλόφωνους, η λέξη, παρότι επανοικειοποιημένη, διατηρεί τις αρνητικές και άρα ριζοσπαστικές συμπαραδηλώσεις της.

Άραγε μια ακτιβιστική ομάδα αυτοχαρακτηρίζεται κουήαρ επειδή καταρρίπτει τις πιο «ετεροκανονικές» ταυτότητες «γκέι/λεσβία» και υιοθετεί μια πιο ρευστή αντιμετώπιση των έμφυλων ταυτοτήτων και της σεξουαλικότητας ή επειδή υιοθετεί πιο προκλητικές μορφές πολιτικής αντίδρασης και διεκδίκησης; Ή και τα δύο;

Ό,τι και να ισχύει, στα ελληνικά το κουήαρ δεν έχει καμία από τις σημασίες ή αρνητικές/υβριστικές συμπαραδηλώσεις που έχει στην αγγλική (ανώμαλος). Το να θεωρούμε τον εαυτό μας ή/και την προσωπική/πολιτική/κινηματική δράση μας ριζοσπαστική και να επιλέγουμε την αγγλική λέξη κουήαρ για να χαρακτηριστούμε είναι σαν να φοράμε μια μάσκα μας που μας κρύβει (και άρα μας προστατεύει) από τις συνέπειες της επαναστατικής χρήσης της στα αγγλικά. Πιο συγκεκριμένα: όταν μια Αγγλίδα αυτοχαρακτηρίζεται κουήαρ στα γραπτά της, στο δρόμο, στις σχέσεις της, απλά και μόνο η χρήση της λέξης αποτελεί δράση. Στα ελληνικά, το να αυτοαποκαλούμαι κουήαρ είναι το ίδιο σαν να με λέω σκρουβντ ή ζάφοντ μπίμπλιμπροξ – δεν σημαίνει τίποτα απολύτως στους ελληνόφωνους και η χρήση της λέξης δεν συνεπιφέρει καμία συνέπεια (πέρα από την έλλειψη συνεννόησης). Πού είναι ο ριζοσπαστισμός και η ρήξη της λέξης; Με το να με λέω κουήαρ (αντί για ανώμαλο/η ή έστω γκέι/λεσβία) αποφεύγω να αντιπαρατεθώ, να πάρω θέση, να έρθω σε σύγκρουση – γλωσσικά αλλά και κοινωνικά/πολιτικά.

Παρότι η λέξη κουήαρ περίτρανα αψηφά συγκεκριμένους ορισμούς, ένα συστατικό της είναι αναντίρρητο: ο ριζοσπαστισμός και η ρήξη. Στα ελληνικά, αντιθέτως, η χρήση μιας αγγλικής λέξης ακυρώνει κάθε ρήξη και ριζοσπαστισμό σε κινηματικό/ακτιβιστικό επίπεδο. Τι κοινωνική ρήξη και σύγκρουση πετυχαίνω όταν με λέω κουήαρ και με ακούει μια 50χρονη δικηγόρος ή ένα 17χρονο λυκειόπαιδο; Αντιθέτως, αν με έλεγα «ανώμαλο» ή έστω «λεσβία/γκέι», η δράση μου θα είχε άλλο συναισθηματικό φορτίο και άρα θα προκαλούσε άλλες (πολιτικές) επιπτώσεις.

Η πιο κουήαρ λεσβία είναι η λεσβία σκέτο

Εύγλωττο παράδειγμα είναι η χρήση της λέξης «λεσβία» στα ελληνικά. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα φορτισμένη λέξη, η οποία χρησιμοποιείται τόσο ως βρισιά από ομοφοβικούς όσο και ως αυτοπροσδιορισμός από γυναίκες που αγαπούν γυναίκες. Δεν είναι μια λέξη που υιοθετούν εύκολα όλες οι γυναίκες. Είναι μια λέξη οδυνηρή, αλλά και πάρα πολύ δυνατή. Κάποιες γυναίκες προτιμούν να αυτοπροσδιορίζονται ως «γκέι γυναίκες» αντί ως λεσβίες, όπως δείχνει και η έρευνα που έκανε το 10%.

Η λέξη λεσβία παραμένει ακραία πολιτική, έντονα ακτιβιστική. Διατείνομαι ότι είναι πολύ πιο επαναστατικό και πολιτικό να σε λες λεσβία παρά κουήαρ στα ελληνικά. Με το να σε λες λεσβία, παίρνεις ένα προσωπικό ρίσκο, δηλώνεις μια πολιτική θέση, έρχεσαι σε αντιπαράθεση με τις αρνητικές συμπαραδηλώσεις της λέξης και την επανοικειοποιείσαι, δίνοντάς της το δικό σου θετικό πρόσημο. Φέρνεις αυτόν που σ' ακούει αντιμέτωπο με τη δική του γλωσσική βία. Κάνεις μια πολιτική πράξη. Λέγοντάς σε κουήαρ, στην καλύτερη περίπτωση μπερδεύεις, στη χειρότερη αναλώνεσαι σε μια αυτοαναφορική, παρεΐστικη ενδοεπικοινωνία.

Πόσο κουήαρ είναι οι γκέι;

Η λέξη «γκέι» έχει ενδιαφέρουσα ιστορία στην αγγλική και σε άλλες γλώσσες. Σε αυτό το άρθρο θα αρκεστώ να επισημάνω ότι έχει ήδη ενταχθεί στην ελληνική γλώσσα και είναι κατανοητή από σχεδόν το σύνολο των ελληνόφωνων. Προφανώς δεν έχει τις ίδιες συμπαραδηλώσεις με παλαιότερες ελληνικές λέξεις, όπως «αδερφή», «πούστης», «ομοφυλόφιλος», αλλά δεν χωρά αμφιβολία ότι βγάζει περισσότερο νόημα από τη λέξη κουήαρ, όταν χρησιμοποιείται πολιτικά και ακτιβιστικά.

Βλέποντας στους δρόμους της Αθήνας μια αφίσα για ένα κουήαρ φεστιβάλ κινηματογράφου στον μέσο ελληνόφωνο είναι το ίδιο με το να βλέπει μια αφίσα για ένα igdlut φεστιβάλ κινηματογράφου. Όταν, όμως, η αφίσα αναφέρει τις λέξεις «λεσβία και γκέι» αποτελεί πολιτική πράξη από μόνο του – και άρα στην πράξη είναι πιο κουήαρ από τη λέξη κουήαρ!

Η χρήση της λέξης κουήαρ από το ελληνικό κίνημα φοβάμαι πως είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς η αυτοαναφορικότητα και τα δυσνόητα, ερμητικά κείμενα, μπορούν να περιορίσουν πάρα πολύ το ακροατήριο που μας καταλαβαίνει και τελικά να καταφέρνουν ελάχιστη πολιτική και κοινωνική αλλαγή. Πριν μπούμε στο πανεπιστήμιο της κουήαρ πολιτικής στην Ελλάδα, μήπως θα ήταν καλύτερο να βγάλουμε το δημοτικό του γκέι και λεσβιακού ακτιβισμού;

Βιβλιογραφία

• Queers Read This, almindelig.com (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).
• Queer, Wikipedia, the free encyclopedia (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).
• Επανοικειοποίηση, Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).