Queer Έθνος των Κίναιδων

Αφιέρωμα: Γλώσσα & ομοφυλοφιλία

Το «στρέιτ» έσβησε, το «γκέι» μάς τελειώνει. Καλώς ήλθατε στην queer εποχή!

του Θοδωρή Αντωνόπουλου

Ο όρος queer απαντάται σήμερα σχεδόν παντού. Συχνά μάλιστα αντικαθιστά ή συμπληρώνει τον κλασικό όρο γκέι. Αντίθετα όμως με το «γκέι», ελάχιστοι φαίνεται να κατανοούν τι ακριβώς σημαίνει «queer». Τι στην ευχή σημαίνει τελικά;

Queer, όπως Ουάιλντ

Η λέξη queer έχει τόσο χρησιμοποιηθεί ώστε έχει χάσει την όποια αρχική της σημασία. Γεγονός είναι ότι έχει μια μακρά, αμφίσημη ιστορία. Αρχικά σήμαινε «παράξενος», «ασυνήθιστος», «αλλόκοτος». Πονηρό περιεχόμενο έλαβε περί τον 19ο αιώνα – μια τέτοια καταγραφή βρίσκεται στην οργισμένη επιστολή που ο Τζον Ντάγκλας, μαρκήσιος του Κουίνσμπερι, απευθύνει στον γιο του λόρδου Άλφρεντ όταν πληροφορείται τη σχέση του με τον Όσκαρ Ουάιλντ.

Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ο όρος queer θεωρείται προσβλητικός. Αυτό αλλάζει όταν τον υιοθετούν άνθρωποι όπως ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκό (συγγραφέας της «Ιστορίας της Σεξουαλικότητας» και εκδότης του ιστορικού περιοδικού Gai Pied) και ο μπητ συγγραφέας Ουίλιαμ Μπάροουζ που το 1953 γράφει τη νουβέλα "Queer" («Αδερφή», εκδ. Απόπειρα). "Queer" θα μπορούσαν εξάλλου να χαρακτηριστούν φυσιογνωμίες όπως οι Αρθούρος Ρεμπό, Άλεν Γκίνσμπεργκ, Ζαν Ζενέ, Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, Πιέρ Πάολο Παζολίνι, Άντι Γουόρχολ, Τζον Γουότερς, Divine, Τζόε Όρτον, ο πρώιμος Ντέιβιντ Μπάουϊ, οι New York Dolls, Μέριλιν Μάνσον, Μαρκ Άλμοντ, Τομ Ρόμπινσον, το Rocky Horror Picture Show κ.λπ.

Queer as fuck

Τη δεκαετία του '80 πολλοί νέοι, κυρίως, ομοφυλόφιλοι και λεσβίες σε Αμερική και Ευρώπη αρχίζουν να χρησιμοποιούν το "queer" αρχικά παράλληλα και στη συνέχεια σε αντίστιξη με τον «κατεστημένο», «ανεπαρκή» όρο «γκέι». Πολλοί μεγαλύτεροι γκέι ενοχλούνται μάλιστα από την «ανάρμοστη», «προκλητική» συμπεριφορά της queer γενιάς που σαρκάζει: "Fuck your healthy gay lifestyle!". Ή, καθώς λέει ο πιτσιρικάς πρωταγωνιστής στην ταινία του Γκρεγκ Αράκι "Totally fucked Up": «Μισώ ό,τι θεωρείται γκέι πρότυπο, όπως ας πούμε την Μπετ Μίντλερ!». Να σημειωθεί ότι queer αυτοχαρακτηρίζονται ακόμα και άτομα που δεν δηλώνουν καν γκέι, λεσβίες ή τρανς.

Το queer κίνημα αναδύεται ως αντίδραση στην απειλή του AIDS, στον νεοσυντηρητισμό, αλλά και τον «εκφυλισμό» των παραδοσιακών γκέι διεκδικήσεων. Συνδυάζεται μάλιστα με μια εκ των έσω αμφισβήτηση στην εικόνα του τακτοποιημένου, καλογυαλισμένου και αενάως χάι ομοφυλόφιλου. Όχι, λένε, δεν είμαστε όλοι/ες λευκοί, ευκατάστατοι, μοδάτοι, καθωσπρέπει, δεν σκοτώνουμε όλοι την ώρα μας σε κλαμπ, γυμναστήρια και κοσμοπολίτικα θέρετρα. Δεν θέλουμε ίσα δικαιώματα με τους στρέιτ γιατί δεν μας ενδιαφέρει να γίνουμε μέρος της κυρίαρχης κουλτούρας. Είμαστε κάτι διαφορετικό και αυτό διεκδικούμε. Ούτε καν η σεξουαλικότητά μας έχει σημασία, γι' αυτό και απορρίπτουμε τις όποιες «ταυτότητες» (χαρακτηριστικά, οι περισσότεροι queer ακτιβιστές απαξιώνουν τον γκέι γάμο, κυρίαρχο ζητούμενο στη σύγχρονη γκέι προβληματική).

«Έθνος των Κίναιδων»

Οι queer ακτιβιστές συχνά ακολουθούν την επιθετική τακτική "in your face", σε ελεύθερη μετάφραση «να πάτε να γαμηθείτε». Δυναμικές διαμαρτυρίες, ανένδοτες καμπάνιες, θεατρικά χάπενινγκ, έξυπνος χειρισμός των ΜΜΕ, outing επωνύμων... Ήταν σαν το γκέι κίνημα να ξαναγεννιόταν αλλά με μια πιο συγκρουσιακή προοπτική. Τα σπέρματα της κίνησης αυτής προϋπήρχαν (στην Αμερική από underground περιοδικά όπως το Fag Rag και το Straight to Hell, στην Ολλανδία από τη φράξια Κόκκινοι Πούστηδες, στη Γερμανία στις ταινίες του Ρόζα φον Πράουνχαϊμ, στη Γαλλία από το γκέι-πανκ περιοδικό Androzine), όμως τώρα ήταν πολύ πιο μαζική, συνειδητοποιημένη, οργισμένη.

"Η γνώση είναι ζωή", "Η σιωπή είναι θάνατος", "Δράσε τώρα!", διακηρύσσει η Act Up (διεθνής οργάνωση κατά του AIDS που ιδρύθηκε στις ΗΠΑ το 1987). Act Up, Queer Nation (ΗΠΑ) και Outrage! (Βρετανία) θέτουν τα θεμέλια της queer πολιτικής:"Είμαστε θυμωμένοι, αγριεμένοι και αποφασισμένοι να φέρουμε τα πάνω κάτω!", δίνει τον παλμό ο Λάρι Κράμερ στις θεαματικές, αντάρτικες δράσεις της Act Up."Πώς έγινες στρέιτ; Σκέφτηκες μήπως η ετεροφυλοφιλία σου πηγάζει από έναν νευρωτικό φόβο για τα άτομα του ίδιου φύλου; Μάλλον χρειάζεσαι μια θετική γκέι εμπειρία", αναγράφουν οι μπροσούρες που μοιράζει το Queer Nation. Είναι η οργάνωση που καθιερώνει το outing, προκαλώντας πολλές αντιδράσεις ακόμα και μέσα στην γκέι κοινότητα. Ως "Absolutely Queer!", ξεφωνίζει μεταξύ άλλων τον τότε εκπρόσωπο Τύπου του Πενταγώνου Πιτ Γουίλιαμς και την ηθοποιό Τζόντι Φόστερ. Στη Νέα Υόρκη, μια ομάδα ακτιβιστών υπό τον Μικελάντζελο Σινγκορίλ διακόπτει μια ομιλία του ομοφοβικού τότε απεσταλμένου του Βατικανού και νυν Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄, αποκαλώντας τον ναζί και Αντίχριστο. Ο Ελληνοαμερικανός ακτιβιστής Μάικλ Πετρέλης υπόσχεται στα ΜΜΕ "λίστα προγραφών" επωνύμων. Στη Βρετανία, ο σκηνοθέτης Ντέρεκ Τζάρμαν και ο ποπ σταρ Τζίμι Σόμερβιλ στηρίζουν ανοικτά τις δραστηριότητες του Outrage! Στο Παρίσι, η γαλλική Act Up καλύπτει με ένα προφυλακτικό ύψους 100 μέτρων το γλυπτό της πλατείας Κονκόρντ. "Είμαστε εδώ, είμαστε υπέροχοι, συνηθίστε το!", είναι το σλόγκαν των ημερών.

The straight Matrix

Στα τέλη της δεκαετίας του '90 οι queer σπουδές γίνονται πανεπιστημιακό μάθημα σε Αμερική και Ευρώπη, αντικαθιστώντας συχνά τις γκέι σπουδές. Αναπτύσσεται η λεγόμενη queer theory, που φρονεί ότι οι σεξουαλικές ταυτότητες δεν είναι δεδομένες, ούτε καθορίζουν (από μόνες τους) έναν άνθρωπο. Μπορούν αντίθετα να διαφοροποιηθούν επ' άπειρο, παρέχοντας πλήθος δυνατότητες αυτοκαθορισμού. «Η άσκηση της εξουσίας δεν κινείται απαραίτητα προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εφαρμόζεται όπου υπάρχει αντίσταση και διαχέεται στην παραγωγή της γνώσης... Γι' αυτό και η διάπλαση μιας ταυτότητας πρέπει να διαφοροποιείται από τον τρόπο που η πολιτιστική νόρμα κατασκευάζει υποκείμενα και αντικείμενα», αναφέρει ο Φουκό στην κριτική του μοντερνισμού.

Καταλυτικό ρόλο έπαιξαν οι μεταφεμινιστικές θεωρίες, ενώ ειδικά οι λεσβίες έχουν ιδιαίτερη παρουσία στο queer κίνημα. Η Τζούντιθ Μπάτλερ, συγγραφέας της μελέτης Gender Trouble (εκδ. Routledge, 1990) και από τις επιφανέστερες εκπροσώπους της queer theory μιλά για ένα straight Matrix, με την ομοφυλοφιλία να αποτελεί επίσης μέρος της κυρίαρχης ετεροφυλόφιλης δεοντολογίας. Το σεξ, το φύλο και η ερωτική επιθυμία πρέπει να ιδωθούν ανεξάρτητα από αυτή.

Στη λογική αυτή, οι queer ακτιβιστές αρνούνται κατηγορηματικά τις παραδοσιακές κατηγοριοποιήσεις σε προκάτ φύλα και σεξουαλικές ταυτότητες. Τις θεωρούν κοινωνικοπολιτιστικά κατασκευάσματα, απόρροια του ετεροφυλόφιλου κατεστημένου. Απέρριψαν εξαρχής τη θεωρία του Σιμόν Λε Βέι περί ομοφυλόφιλου γονίδιου. Κανείς δεν γεννιέται στρέιτ, γκέι, λεσβία τρανς κ.λπ. «Γινόμαστε», λένε, στην πορεία. Και πορευόμαστε με ειλικρίνεια, αξιοπρέπεια, αλληλεγγύη.

Ο αντίλογος

Οι διαφωνούντες προσάπτουν στο queer κίνημα ιδεολογικές υπερβολές, κοντόφθαλμες πολιτικές και διχαστικά κηρύγματα. Είναι αλήθεια ότι οι queer ακτιβιστές λειτουργούν συχνά χαοτικά, χωρίς συγκεκριμένο στόχο, ενώ διακατέχονται από έναν «έμφυτο» αρνητισμό. Ο γνωστός Αμερικανός γκέι συγγραφέας και δημοσιογράφος Ράντι Σιλτς τούς αποκάλεσε «μελανοχίτωνες με άρωμα λεβάντας»! Εξίσου αλήθεια είναι όμως ότι η queer δυναμική «βοήθησε αποφασιστικά την γκέι κοινότητα να αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερη κρίση της ιστορίας της», καθώς σημειώνει ο Νιλ Μίλερ, συγγραφέας του μνημειώδους Out of the Past – Gay & Lesbian History from 1869 to the present"(εκδ. Vintage 1995). Από τα βέλη των queer ακτιβιστών δεν γλίτωσε ούτε ο θεσμός των γκέι Pride που κατηγορήθηκαν για ανυποληψία και άκρατη εμπορευματοποίηση. Οι απόπειρες να καθιερωθούν εναλλακτικές Queer Pride απέτυχαν, η κριτική όμως υπήρξε γόνιμη.

Queer για πάντα

Στην πορεία το queer έγινε μόδα, συρμός, trendy λογότυπο σε t-shirt. Έγινε επίσης άποψη, αισθητική, στάση ζωής που εκφράστηκε με νότες, σχέδια, περφόρμανς, θεατρικά, ταινίες, βιβλία και τηλεοπτικές σειρές. Ξεφεύγοντας μάλιστα από τα στενά όρια της γκέι κοινότητας άρχισε να υιοθετείται και από άλλους χώρους.

Το 1992 εμφανίζεται το λεγόμενο new queer cinema που προκαλεί τόσο το στρέιτ κατεστημένο όσο και την άσπιλη, μη μου άπτου εικόνα του ομοφυλόφιλου που προπαγάνδιζε το γκέι κίνημα ως τότε. Τέτοιες ταινίες είναι οι "Poison" του Τοντ Χέινς, "Young Soul Rebels" του Άιζακ Τζούλιεν, "Queer as fuck" του Πάτρικ Μακ Γκιν, "Edward II" του Ντέρεκ Τζάρμαν, "Swoon" του Τομ Κάλιν, "Walk on Water" του Ίθαν Φοξ, "Paris is Burning" της Τζένι Λίβινγκστον, όλη η φιλμογραφία του Μπρους Λα Μπρους, της Σου Φρίντριχ και του Γκρεγκ Αράκι. Το queer cinema δημιουργεί ρεύμα και φτάνει να χαρακτηρίζει mainstream ταινίες όπως το "Boys Don't Cry" της Κίμπερλι Πιρς, "Ο Ταλαντούχος κ. Ρίπλεϊ" του Άντονι Μιγκέλα, η "Κακή Εκπαίδευση" του Πέδρο Αλμοδόβαρ, ο "Κίνσεϊ" του Μπιλ Γκόρντον και βέβαια το ελεγειακό "Brokeback Mountain" του Ανγκ Λι.

Θεατρικά-γροθιές στο στομάχι όπως τα "Shopping & Fucking" του Μαρκ Ρέιβενχιλ, "Butterfly Kiss" της Φίλις Νάγκι, "Closet" του Πάτρικ Μάρμπερ, "Blasted" της Σάρα Κέιν δίνουν το στίγμα των καιρών. Τηλεοπτικές σειρές όπως το "Queer Eye for a Straight Guy" (ΗΠΑ) και προπαντός το "Queer as Folk" (ΗΠΑ-Βρετανία) μεταβάλλουν θεαματικά την εικόνα του ομοφυλόφιλου στη μικρή οθόνη.

Συγγραφείς όπως οι Τζέφρι Ευγενίδης ("Middlesex"), Άλαν Χόλινγκχερστ («Η Λεπτή Γραμμή της Ομορφιάς»), Μάικλ Κάλιν ("Surviving AIDS"), Μάικλ Κάνινγκαμ («Οι Ώρες»), Τζον Μπόσγουελ ("Christianity, Social Tolerance & Homosexuality"), Μαρκ Σίμπσον ("Saint Morrissey", "Antigay") αντιπροσωπεύουν τη νέα γκέι –λέγε με queer– έρευνα και λογοτεχνία.

Στα μουσικά δρώμενα, σχήματα όπως οι Antony & the Johnsons, Tattoo, Hidden Cameras, Lesbians on Ecstasy, Scissor Sisters, Organ, Le Tigre, Chicks on Speed, Dirty Princess, Matthew Duffy, Queercore Blitz εκπροσωπούν περήφανα τη λεγόμενη "queer pop".

Queer Festival οργανώνονται συχνά σε ΗΠΑ ("Queeraption", "Homo a go-go") και Βρετανία ("Queer Youth Conference", "Queer Up North"). Το μεγαλύτερο διεθνές queer gathering συμβαίνει κάθε χρόνο στο Μάντσεστερ – τρεις έξαλλες εβδομάδες με θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις, προβολές, χορό, clubbing και δεν συμμαζεύεται.

Queer made in Greece (διαχρονικό)

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης. Ο Κώστας Ταχτσής. Η Μπέττυ. Η Πάολα. Το περιοδικό και η ομάδα του "Κράξιμο". Τα γκέι Pride. Τα Cyberdyke party. Το περιοδικό "Κοντροσόλ στο Χάος" με τους Αλέξη Μπίστικα-Δημήτρη Παπαϊωάννου στη σύνθεσή του. To free press "Πόθος" της Θεσσαλονίκης. Τα διηγήματα του Γιάννη Παλαμιώτη. Τα μουσικά σχήματα των 80s R.R. Hearse και Slow Motion. Το πρώτο κλαμπ "Factory". Ταινίες όπως "Η Γραβάτα" του Μπίστικα, "Ο Λιποτάκτης" των Κόρρα-Βούπουρα, το "Οξυγόνο" των Παπαθανασίου-Ρέππα. Τα τηλεοπτικά χάπενινγκ του Παναγιώτη Χατζηστεφάνου. Οι δράσεις της Act Up Δράσε-Ελλάς. Το queer κόμικ «Στη μέση ο Μανώλης» και η Καλή Νεράιδα του περιοδικού 10%. Το Queer Cinema φεστιβάλ στις «Νύχτες Πρεμιέρας». Οι Homorebels και τα "προβοκατόρικα" αφισάκια τους με συνθήματα του τύπου "Μπουρλότο και φωτιά στη στρέιτ κοινωνία". Το δικτυωμένο fanzine "Queerzine". Α, και κάμποσα blogs. Ψάξτε και τίποτε μόνοι σας, όλα εγώ θα σας τα πω;