Μπουγάδα λέξεων

Αφιέρωμα: Γλώσσα & ομοφυλοφιλία

Κάποιες λέξεις έχουν δύσκολους λεκέδες βίας. Τι να κάνω για να τις καθαρίσω;

του Λύο Καλοβυρνά

Μπορούμε ν' αφαιρέσουμε το δηλητήριο των λέξεων που μας πονάνε;

Στις λέξεις εμείς οι άνθρωποι δίνουμε τη σημασία τους. Όμως από κάποια στιγμή και έπειτα οι λέξεις έχουν τη δική τους δύναμη. Κάποιες λέξεις, μάλιστα, χρησιμοποιούνται ως όπλα εναντίον συγκεκριμένων ομάδων: όπλα καταπίεσης, υποβιβασμού, συμμόρφωσης, ελέγχου.

Το να καθαρίσουμε και να δώσουμε νέες, πιο θετικές έννοιες στις λέξεις που μας κακοποιούν είναι μια διαδικασία μιθριδατισμού: δηλαδή, παίρνουμε μικρές δόσεις δηλητηρίου τακτικά έτσι ώστε σταδιακά να αποκτήσουμε ανοσία.

Η ανάκτηση λέξεων με αρνητική χροιά ονομάζεται επανοικειοποίηση. Επανοικειοποίηση ονομάζεται η πολιτισμική διαδικασία μέσω της οποίας μια πληθυσμιακή ομάδα ανακτά (επανοικειοποιείται) όρους ή τεχνουργήματα τα οποία μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν με μειωτικό ή υβριστικό περιεχόμενο εναντίον της

Η επανοικειοποίηση αποτελεί τακτική του φεμινιστικού κινήματος εδώ και σαράντα χρόνια (παρά την ειρωνεία ότι τον τελευταίο καιρό μια λέξη που χρειάζεται να ανακτηθεί είναι η ίδια λέξη «φεμινίστρια», αφού η πατριαρχία κατάφερε να της προσδώσει αρνητική χροιά). Για πολλά χρόνια, οι φεμινίστριες προσπαθούν να ανακτήσουν τη λέξη «μουνί». Οι Μονόλογοι Αιδοίου , της Ηβ Ένσλερ, είναι ένα θεατρικό έργο που έχει παιχτεί παγκοσμίως με στόχο να ευαισθητοποιήσει τις γυναίκες για τη βία που τους ασκείται. Το έργο περιέχει μια σκηνή όπου η λέξη «μουνί» επαναλαμβάνεται συνεχώς, ώστε οι γυναίκες να ανακτήσουν τη δύναμή του. Όταν μια γυναίκα αναφέρεται στο μουνί της ως μουνί, ακυρώνει τη χυδαιότητα με την οποία έχει εμποτίσει τη λέξη η πατριαρχική χρήση της γλώσσας. Το ίδιο έχουν αποπειραθεί και άλλες καταπιεσμένες ομάδες, όπως οι μαύροι (πρβλ nigger) και οι γκέι.

Μια ανακτημένη ή επανοικειοποιημένη λέξη είναι μια λέξη που μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιόταν υποτιμητικά αλλά έχει πλέον επαναπροσδιοριστεί και έχει αποκτήσει θετικό πρόσημο. Συνήθως η μεταβολή της σημασίας ξεκινά από τις ομάδες πληθυσμού που βίωναν καταπίεση μέσω της μειωτικής χρήσης αυτής της λέξης, αλλά ενίοτε και από τον γενικό πληθυσμό.  Κατά κανόνα, οι «ανακτημένες λέξεις» χρησιμοποιούνται από άτομα που ανήκουν στην ομάδα στην οποία αναφέρονται οι λέξεις.

Πώς ανακτούμε τις λέξεις που μας κάνουν κακό;

Δεν είναι εύκολο, απλό ή γρήγορο. Οι λέξεις αυτές είναι τόσο βαρυφορτωμένες που ούτε εμείς οι ίδιοι δεν αντέχουμε να τις ακούμε. Όσο όμως τις αφήνουμε ως έχουν, παραμένουν όπλα στα χέρια –στη γλώσσα– των εχθρών μας.

Το να μας πει κάποιος «λούγκρα» ή «πλακομούνα» ενοχλεί μόνο στο βαθμό που αφήνουμε αυτή τη λέξη στο δικό του λεξιλόγιο, με τους δικούς του κανόνες χρήσης. Πώς όμως να της δώσουμε πιο θετικό νόημα; Μήπως πρέπει να την καταργήσουμε τελείως; Δυστυχώς, δεν είναι στο χέρι μας να την εξαφανίσουμε. Μπορούμε όμως να επηρεάσουμε το περιεχόμενό της.

Αγγίξτε τη λέξη

Όσο περισσότερη βία έχουμε υποστεί, τόσο δυσκολότερο είναι να βάλουμε αυτή τη λέξη στο στόμα μας. Μόνοι σας, καλύτερα όμως στα πλαίσια μιας στηρικτικής σχέσης (φίλοι, ψυχοθεραπεία), αρθρώστε τη λέξη. Πιθανώς να λυθείτε σε κλάματα ή να εξοργιστείτε. Και τα δύο κάνουν καλό· είναι η αρχή του καθαρίσματος.

Δοκιμάστε τη λέξη

Από τη στιγμή που μπορείτε να λέτε τη λέξη που σας πονάει χωρίς να σφίγγεστε πολύ, δοκιμάστε να πείτε μια φράση όπως «είμαι πούστης», «είμαι πλακομούνα». Παρατηρήστε τις αντιδράσεις σας. Πονάει; Τι μνήμες φέρνει;

Φορέστε τη λέξη

Όταν μπορείτε να λέτε τέτοιες φράσεις στον εαυτό σας χωρίς (μεγάλο) πρόβλημα, δοκιμάστε να την πείτε και σε άλλους, αλλά μόνο σε ανθρώπους που εμπιστεύεστε. Πειραματιστείτε. Ίσως η πρώτη φορά να είναι δύσκολη. Ίσως να σοκαριστείτε και εσείς όσο και οι φίλοι σας. Ζητήστε τους να μην τη χρησιμοποιούν προς το παρόν οι ίδιοι προς εσάς ή μπροστά σας.

Υιοθετείστε τη λέξη

Βρείτε ποια λέξη απ' όλες σας ταιριάζει· δεν πονάνε όλες οι λέξεις το ίδιο. Π.χ. κάποιοι προτιμούν το «αδερφή» από το «πούστης» γιατί έχει κάτι το αδερφικό· αντίθετα, μερικοί απεχθάνονται το «αδερφή» γιατί είναι θηλυκό. Άλλους τους ενοχλεί το ιατρικό «ομοφυλόφιλος». Βρείτε με ποια αισθάνεστε εσείς πιο άνετα.

Δανείστε τη λέξη

Όταν πια νιώθετε ότι η αυτή η λέξη δεν σας πονάει, επιτρέψτε σε ανθρώπους που σας αγαπούν να σας την πουν. Πονάει ακόμα; Η απενοχοποίηση των λέξεων μπορεί να πάρει καιρό.

Απαγορεύστε τη λέξη

Όπως έχουν ήδη καταδείξει οι φεμινίστριες και οι μαύροι, τις πρώην κακοποιητικές λέξεις δικαιούμαστε να τις χρησιμοποιούμε εμείς, όχι οι άλλοι. Είναι εντάξει να πω εγώ ή η κολλητή μου εμένα «πούστη». Η σχέση μας και το πλαίσιο μας το επιτρέπουν. Παρομοίως, το nigger (αράπης) είναι άκακο μόνο όταν το χρησιμοποιούν οι μαύροι μεταξύ τους, όχι όμως όταν απευθύνεται ένας λευκός σ' έναν μαύρο έτσι.
Ας μην είμαστε αφελείς. Η ανάκτηση των κακοποιητικών λέξεων δεν τους αφαιρεί όλο το δηλητήριο που κρύβουν. Ακόμα και να μπορούσαμε να τις ξεφορτωθούμε εντελώς, δεν θα εξαλείφαμε το μίσος που εκφράζεται μέσα από αυτές. Κι αυτό επειδή οι λέξεις αυτές απλώς αντανακλούν τον κοινωνικό στιγματισμό κι αυτός δεν εξαλείφεται μονοκοντυλιά. Επίσης δεν μπορούμε να επιβάλουμε την «καινούργια» σημασία τους στους άλλους.

Μερικές φορές μπορούμε να ακυρώσουμε αλλιώς το δηλητήριο μερικών βρισιών, αλλά απαιτείται γρηγοράδα και ψυχραιμία. Λόγου χάρη, αν κάποιος μας κράξει «Πούστη!», μπορούμε ν' αντιπαρέλθουμε: «Κι εμένα μου αρέσεις, αλλά δεν το κάνω θέμα» ή «τόσο πολύ σου αρέσω;». Στο «είσαι ανώμαλη!» μπορούμε να πούμε: «ό,τι κι αν είμαι, εσύ ποτέ δεν θα με χαρείς, μωρό μου». Χρησιμοποιώντας την ίδια λέξη με θετικό τρόπο, τη μετατρέπουμε σε δήλωση περηφάνιας και αγάπης προς τον εαυτό μας.

Διαβάστε περισσότερα: Επανοικειοποίηση