Δηλητηριώδεις λέξεις

Αφιέρωμα: Γλώσσα & ομοφυλοφιλία

«Πουστάρα!» «Βρωμολεσβία!» Είτε μας τις πετάξουν κατάμουτρα είτε τις ψιθυρίσουν πίσω από την πλάτη μας, τέτοιες λέξεις μας φοβίζουν και μας θυμώνουν.

των Λύο Καλοβυρνά & Νίκου Μελά

Μια μέρα στο chat, ανακάλυψα ότι το συνηθισμένο μου ψευδώνυμο το είχε πάρει άλλος. Διάλεξα το poustara40_ath. «Να αλλάξεις ψευδώνυμο», με έκραξε πάραυτα ο moderator! Παρντόν; Το ψευδώνυμό μου, λέει, ήταν τελείως χυδαίο, ότι ενοχλούσε τα μέλη της λίστας, ότι θα πρέπει να είμαι πολύ μαλάκας για να διαλέξω τέτοιο εξευτελιστικό όνομα. Το κερασάκι ήταν ότι ο moderator, που ήταν ο ίδιος γκέι, πίστευε ότι κάποιοι πούστηδες σαν εμένα ρεζιλεύουν τους γκέι και γι' αυτό μας μισεί ο κόσμος (sic!).

Έχει δίκιο ή άδικο ο moderator; Είναι καλό ή βλαβερό να αυτοχαρακτηριζόμαστε αδερφές και τζιβιτζιλούδες;

Η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει. Οι λέξεις δεν είναι αθώες, γιατί από αυτές εξαρτάται ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και ζούμε την πραγματικότητά μας. Η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη, ούτε σκέτος φορέας νοημάτων· είναι διαμορφωτής των νοημάτων. Πολλοί γλωσσολόγοι και θεωρητικοί πιστεύουν ότι η γλώσσα διαμορφώνει την ίδια την πραγματικότητα, ότι είναι αδύνατο να αντιληφθούμε κάτι για το οποίο δεν έχουμε όνομα. Ο άνθρωπος υπάρχει μόνο μέσα στη γλώσσα του – χωρίς γλώσσα είμαστε ζώα. [Βλ. κυρίως υπόθεση των Sapir & Whorf. Επίσης ο Heidegger στο On the Way to Language, 1959, βλέπει τη γλώσσα όχι ως εργαλείο αλλά ως θεμελιώδη τρόπο ύπαρξης του ανθρώπου.]

Πούστης, ντιγκιντάγκας, αδερφή, συκιά, λούγκρα, ανώμαλος, πισωγλέντης, γυναικωτός. Ως ομοφυλόφιλοι έχουμε μόνο τις λέξεις που έχουν φτιάξει άλλοι για μας: είτε ιατρικούς όρους (ομοφυλόφιλοι), είτε βρισιές (πούστης κτλ.). Υπάρχουμε μόνο ως ιατρικά περιστατικά, ως ξεφωνητά ή καρικατούρες.

«Πουστάρα!» «Βρωμολεσβία!» Είτε μας τις πετάξουν κατάμουτρα είτε τις ψιθυρίσουν πίσω από την πλάτη μας, αυτές οι λέξεις μας κάνουν να σφιγγόμαστε, μας φοβίζουν και μας θυμώνουν. Καλά κάνουν και μας τρομάζουν, γιατί εμπεριέχουν βία – εξάλλου, μερικές φορές δεν είναι παρά το λεκτικό προοίμιο στη σωματική βία που πρόκειται να ακολουθήσει.

Φυσικά οι λέξεις δεν υπάρχουν σε κενό αέρος· κάθε λέξη αποκτά την πραγματική σημασία της μέσα στα συμφραζόμενα μέσα στα οποία χρησιμοποιείται. Λόγου χάρη, η λέξη «πούστης» έχει πολλές χρήσεις, μερικές από τις οποίες δεν είναι καθόλου αρνητικές, ούτε έχουν (πλέον) σχέση με την ομοφυλοφιλία, όπως στην παγιωμένη έκφραση: «Όχι, ρε πούστη μου!» Αυτές οι χρήσεις δεν ενοχλούν και ούτε χρειάζεται να πάψουν.

Άλλες λέξεις, όμως, είναι όπλα και στρέφονται εναντίον μας. Μπορούμε να κάνουμε κάτι γι' αυτό; Ναι! Υπάρχει τρόπος να απενοχοποιήσουμε τις λέξεις-δηλητήριο και να τους προσδώσουμε νέο, θετικό νόημα, δηλαδή να τις ανασημασιοδοτήσουμε. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «ανάκτηση ή επανοικειοποίηση λέξεων» (reclaiming / reappropriating words) και έχει ήδη στεφθεί με επιτυχία σε πολλές περιπτώσεις.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, η επανοικειοποίηση στέφεται με τόσο μεγάλη επιτυχία, που μια μέχρι πρότινος υποτιμητική ή υβριστική λέξη γίνεται ο επικρατέστερος και προτιμούμενος νέος όρος. Ένα καλό πολύ παλιό παράδειγμα πετυχημένης ανάκτησης λέξης είναι ο όρος «Ιησουΐτης», η οποία περιγράφει όσους ανήκουν στην Αδελφότητα του Ιησού. Αρχικά η εν λόγω λέξη ήταν μειωτική και χαρακτήριζε τα άτομα που επικαλούνταν με υπερβολική ευκολία το όνομα του Ιησού. Ωστόσο τα μέλη της αδελφότητας υιοθέτησαν τα ίδια τη λέξη αυτή, με αποτέλεσμα η λέξη να αρχίσει να αναφέρεται αποκλειστικά σε αυτούς και μόνο με θετική ή ουδέτερη σημασία.

Υπάρχουν λέξεις που χρησιμοποιούνται υποτιμητικά ως όπλα εναντίον συγκεκριμένων ομάδων: όπλα καταπίεσης, υποβιβασμού, συμμόρφωσης, ελέγχου. Όταν πάρουμε αυτές τις λέξεις και τις επαναπροσδιορίσουμε δίνοντάς τους νέα, θετική σημασία, τότε τις ανακτούμε.

Σε κάποιες χώρες, οι γκέι πέτυχαν να ανακτήσουν απολύτως τις λέξεις που τους κακοποιούσαν: στη Γερμανία (Schwul), τη Δανία (bøsse) και τη Σουηδία (bög), αυτές οι λέξεις παλιά ήταν βρισιές (αντίστοιχες του «πούστης»), αλλά σήμερα χρησιμοποιούνται κανονικότατα σε επίσημα κείμενα του κράτους (π.χ. Εθνική Ένωση Πούστηδων & Λεσβιών Δανίας, Αγωγή Υγείας για Πούστηδες).

Ο αντίλογος

Πολλοί και πολλές θεωρούν αυτή τη διαδικασία ανώφελη. Γιατί να καθαρίσουμε βρώμικες λέξεις και να μην υιοθετήσουμε άλλες, καθαρές; Λόγου χάρου, στα ελληνικά, μια λέξη που δεν είναι κακοποιητική είναι το «γκέι». Έχει το πλεονέκτημα ότι είναι μια «άγραφη»· δεν έχει αρνητική χροιά, όπως οι ισοδύναμες ελληνικές, που κουβαλούν μια ιστορία βίας. Ωστόσο, ως ξένη λέξη στερείται κύρους και παραμένει απόμακρη, ενώ γραμματικά και συντακτικά είναι άβολη. Δεν μπορούμε να την χρησιμοποιήσουμε σε ένα επίσημο έγγραφο, για παράδειγμα.

Ταυτόχρονα, ακόμα και «ουδέτερες» λέξεις όπως το «γκέι» μπορούν να χρησιμοποιηθούν υβριστικά. Άρα τι εγγύηση έχουμε ότι μια «καθαρισμένη», ανακτημένη λέξη δεν θα χρησιμοποιείται υβριστικά;
Η ανάκτηση των κακοποιητικών λέξεων δεν γίνεται στο λεξικό αλλά μέσα μας πρώτα. Όταν εμείς πάψουμε να σφιγγόμαστε μέσα μας στο άκουσμά τους, όταν εμείς πάψουμε να αισθανόμαστε τη βία των ίδιων των λέξεων, είμαστε πιο ελεύθεροι και ικανοί να αντιμετωπίσουμε τη βία της πρόθεσης του άλλου. Και ταυτόχρονα του έχουμε αφαιρέσει ένα όπλο. Όταν κάποιος σε λέει «πούστη» για να σε μειώσει και να σε βλάψει κι εσύ ανταπαντάς «ναι, είμαι πούστης», χάνει ένα μέσο άσκησης βίας.

Είτε είμαστε γυναίκες είτε μαύροι είτε αδερφές, το να ανακτήσουμε τις λέξεις που πονάνε δεν είναι κάτι εύκολο ή γρήγορο· ορισμένοι ίσως να μην το θεωρούν καν επιθυμητό. Όπως και να 'χει, το να προσπαθήσουμε να βγάλουμε το δηλητήριο από τις λέξεις, έστω και μόνο σε προσωπικό επίπεδο, γιατρεύει πληγές και αφαιρεί όπλα από τους καταπιεστές μας.

Βιβλιογραφία

1. Dale Spender, Manmade Language , Pandora Press, London 1980, 1991.
2. Language, thought and reality: selected writings of Benjamin Lee Whorf, Cambridge: MIT Press, 1956; 1988.
3. George Steiner, After Babel: Aspects of Language and Translation (London: Oxford Univ. Press , c . 1975
4. Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, Νεφέλη/Γλωσσολογία, 1992.
5. Cheris Kramarae & Paula A. Treichler, A Feminist Dictionary, Pandora Press, 1985.
6. Ben G. Blount, ed., Language, Culture, and Society: A Book of Readings, Cambridge, Mass.: Winthrop, 1974.
7. Ηλίας Πετρόπουλος, Καλιαρντά, Ερασιτεχνική γλωσσολογική Έρευνα, Νεφέλη Αθήνα 1982.
8. Επανοικειοποίηση, Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια (ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2013).