Αφιέρωμα

Τζιζ!

Το μεγαλύτερο ταμπού

του Θοδωρή Αντωνόπουλου

Ένα ανδρικό μόριο σε δημόσια θέα κοντεύει να γίνει του συρμού. Για να φτάσει όμως ως εδώ πέρασε των παθών του τον τάραχο. Γιατί επί αιώνες το πέος στην Τέχνη υπήρξε το μεγαλύτερο ταμπού.

«Όλη η τέχνη είναι ερωτική. Ο σταυρός, το πρώτο κόσμημα στην ιστορία, έχει ερωτική προέλευση. Η οριζόντια γραμμή σημαίνει την ξαπλωμένη γυναίκα, η κάθετη τον άνδρα που εισβάλλει μέσα της» είχε πει κάποτε ο διάσημος αυστριακός αρχιτέκτονας Άλφρεντ Λόος (εάν βεβαίως διέθετε λίγη περισσότερη φαντασία, ίσως ήταν λιγότερο απόλυτος στον ορισμό των γραμμών).

Ερωτικό περιεχόμενο είχαν οι πρώτες γνωστές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις. Στις περίφημες βραχογραφίες του σπηλαίου Λασκό στη Γαλλία (45.000 π.Χ.) απεικονίζονται άνδρες με ορθωμένα πέη να κυνηγούν θηράματα (το «αίνιγμα» προσπάθησε να λύσει μεταξύ άλλων ο Ζορζ Μπατάιγ στα Δάκρυα του έρωτα). Στο πέρασμα των αιώνων, η ερωτική τέχνη πέρασε από την αποθέωση στην απόλυτη απαξίωση για να καταλήξει να ισορροπεί σήμερα ανάμεσα στην καλλιτεχνία, την ευτέλεια και τον πουριτανισμό. Το γυμνό ανδρικό σώμα και ειδικά το εκτεθιμένο πέος γεννά τρόμο, ανασφάλεια και αίσθημα ενοχής όταν παρουσιάζεται έξω από τη μυθολογική σφαίρα – ιδιαίτερα στους άντρες. Η υποκριτική, σεμνότυφη, φαλλοκρατικά δομημένη κοινωνία μας ταυτίζει τον ερωτισμό με το γυναικείο σώμα ακόμα και στις πλέον ευτελείς απεικονίσεις του. Την προκατάληψη ενισχύει ο υποβόσκων φόβος της ομοφυλοφιλίας. Ένα εκτιθέμενο σε κοινή θέα πέος -και μάλιστα σε στύση- φαντάζει φονικό όπλο.

Δεν είναι λοιπόν περίεργο που το μεγαλύτερο ταμπού στην ιστορία της ερωτικής τέχνης ύστερα από την επικράτηση της πατριαρχίας υπήρξε το γυμνό ανδρικό σώμα και κατ’ επέκταση το πέος. Η μόνη κοινωνία που όχι απλώς το υπερέβη αλλά το ανήγαγε σε χρυσό κανόνα ήταν η ελληνική (αρχαϊκή, κλασική και ελληνιστική). Βεβαίως, όσο λατρεύτηκε το σωματικό κάλλος στην παγανιστική ελληνική αρχαιότητα, τόσο δαιμονοποιήθηκε στα χριστιανικά χρόνια. Τα σώματα στις αγιογραφίες αναπαριστούνται περιγραμματικά, ασκητικά, εξαϋλωμένα, ακόμα και όταν απεικονίζονται γυμνά. Σε κάποιες μάλιστα απεικονίσεις ο Ιησούς εμφανίζεται δίχως καθόλου φύλο. Άλλοι μέμφονται τον ολοκληρωτισμό της ιουδαιοχριστιανικής ηθικής, άλλοι πάλι εκτιμούν ότι οι Έλληνες είχαν έτσι κι αλλιώς φτάσει στο τέλος του δρόμου όσο αφορούσε τη ρεαλιστική απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος.

Γεγονός είναι ότι έπρεπε να φτάσουμε στο 20ό αιώνα για να αναδυθεί δειλά δειλά στη νεοελληνική τέχνη το ανδρικό γυμνό. Τα πρώτα γυμνά ανδρικά μοντέλα ποζάρουν στο εν Αθήναις Σχολείο των Τεχνών το 1894 (τα πρώτα γυναικεία μόλις το 1910). Ο Γιώργος Μπουζιάνης ολοκληρώνει το πρώτο του ανδρικό γυμνό το 1915, ο Σπύρος Παπαλουκάς το 1917, ο Φώτης Κόντογλου ζωγραφίζει ανδρικά γυμνά στο Δημαρχείο της Αθήνας το 1937, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος παρουσιάζει τη δική του οπτική το 1947. Ωστόσο εκείνος που απενοχοποιεί το γυμνό ανδρικό σώμα προσδίδοντάς του έναν αισθησιακό και ταυτόχρονα ποιητικό ερωτισμό είναι ο Γιάννης Τσαρούχης. Η σταδιακή απελευθέρωση των ηθών ωθεί περισσότερους καλλιτέχνες να δοκιμαστούν στο ανδρικό γυμνό – Χρόνης Μπότσογλου, Δημήτρης Γέρος, Μιχάλης Μαδένης, Δημήτρης Παπαϊωάννου κ.ά.

Γεγονός πάντως είναι ότι το ανδρικό γυμνό ως ανεξάρτητο εικονογραφικό θέμα παραμένει μάλλον περιθωριακό, εφόσον μάλιστα αγοράζεται ουσιαστικά μόνο από μουσεία ή συλλέκτες. Ένα ανδρικό γυμνό, ζωγραφισμένο ακόμα και με την αθώωση που προσφέρει ο ύπνος, σοκάρει πολύ περισσότερο από το γυναικείο – και σοκάρει κυρίως τους άντρες. Είναι σαν να προσβάλλει, να προκαλεί τον ανδρισμό τους, την ίδια την ιδέα που έχουν για τη σεξουαλικότητά τους. «Όταν το 1998 εκθέταμε τη συλλογή του Γιάννη Περδίου, υπήρξαν πολλές αμφιγνωμίες σχετικά με το αν έπρεπε να συμπεριλάβουμε ένα γυμνό αγόρι του Τσαρούχη. Και φανταστείτε ότι είχε περάσει μισός και πλέον αιώνας από την αστυνομική απαγόρευση της έκθεσης ενός άλλου γυμνού του Τσαρούχη σε ομαδική έκθεση στο Ζάππειο!» θυμάται η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα.

Στο χώρο της φωτογραφίας, αξιοσημείωτη είναι η δουλειά του Θάνου Βελλούδιου κατά τις δεκαετίες ’50-’70 (μέρος της εξέδωσε η Οδός Πανός) και βεβαίως του Ελληνοαμερικανού καλλιτέχνη Λουκά Σαμαρά, γυμνές συνθέσεις του οποίου πρωτοδημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα στο περιοδικό «Φωτογραφία» (1984). Από τους νεότερους ξεχωρίζουν ο Νίκος Μάρκου, ο Βαγγέλης Κύρης και ο αυθεντικά underground Ηλίας Ηλιού. Οι Κώστας Coutayar, Κώστας Κορωναίος και Νίκος Βανδώρος ασχολήθηκαν επίσης με το αντικείμενο αλλά για εμπορικούς κυρίως λόγους.

Η γλυπτική δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερα προβλήματα λογοκρισίας όσο περιοριζόταν στα επιτύμβια μνημεία. Υπάρχει βέβαια το περιστατικό με τον δισκοβόλο του Μύρωνα απέναντι από το Παναθηναϊκό Στάδιο, που προπολεμικά υποβλήθηκε σε… ευνουχισμό επειδή σκανδάλιζε τους περαστικούς (και τη γυναίκα του Τούρκου πρέσβη που έμενε ακριβώς απέναντι, λένε!).

Γνωστός είναι ο πουριτανισμός του κινηματογράφου αναφορικά με το ανδρικό μόριο (ολόκληρη σχολή έχει δημιουργηθεί σχετικά με το πώς μπορεί κάθε φορά να κρύβεται «αυτό») και ο ελληνικός δεν μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Ανδρικό γυμνό έχουν π.χ. οι περισσότερες ταινίες του Όμηρου Ευστρατιάδη (Νομικός, Μπάρκουλης κ.λπ.), που όμως τολμά μόνο μέχρι τα… οπίσθια. Τα πρώτα πέη στη μεγάλη οθόνη εμφανίζονται (στιγμιαία, βεβαίως) μετά τη μεταπολίτευση σε ταινίες που είτε εμπεριέχουν ερωτική προβληματική («Ταξίδι στα Κύθηρα», «Ρεβάνς», «Τα Παιδιά του Κρόνου», «Μπορντέλο», «Απόντες» κ.ά.) είτε φλερτάρουν με το λεγόμενο γκέι σινεμά («Χαβάη», «Όπερα», «Άγγελος», «Μετέωρο και Σκιά», «Καβάφης» κ.λπ.). Τα μικρά αριστουργήματα “Caught Looking”, “North of Vortex” της βρετανικής περιόδου του Κωνσταντίνου Γιάνναρη, η «Γραβάτα» του Αλέξη Μπίστικα, το “Head On” της Ελληνοαυστραλέζας Anna Kokkinos και βεβαίως οι αβάν γκαρντ ταινίες του πρωτοπόρου Ελληνοαμερικανού Gregory Markopoulos (1928-1992) ξεχωρίζουν τόσο για την τόλμη όσο και για τη γραφή τους. Την εύφημο μνεία αξίζουν τέλος το «Μια Θέση στον Ήλιο» του Γιάνναρη, «Ο Αμερικάνος» του Χρήστου Δήμα, ο «…Λιποτάκτης» των Κόρρα-Βούπουρα και η «Αληθινή Ζωή» του Πάνου Κούτρα με τον πολυτάλαντο Νίκο Κουρή στο ρόλο του «Αδάμ».

Ο πρώτος Έλληνας ηθοποιός που τόλμησε να βγει στη σκηνή με αδαμιαία περιβολή ήταν ο Δημήτρης Ποταμίτης («Το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι). Πολλά χρόνια αργότερα θα τον μιμηθεί ο Στράτος Τζώρτζογλου στο ίδιο έργο. Γυμνοί θα εμφανιστούν οι Κώστας Αρζόγλου («Μαντάμ Μπατερφλάι», Μηνάς Χατζησάββας («Βάκχες»), Γιώργος Κιμούλης («Αντίο, Κορίτσι μου»), Σταύρος Ζαλμάς («Μπεντ»). Οι γυμνές εμφανίσεις με τα πέη σε κοινή θέα θα γίνουν σχεδόν συρμός από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας (Απόστολος Γκλέτσος στη «Συνάντηση», Αργύρης Ξάφης στο “Shopping and Fucking”, Νίκος Πίντσης στην «Ξανθιά Φράουλα», Κώστας Κρομμύδας στην «Κυρία με τις Καμέλιες», Γιώργος Μακρής στο «Μαχαίρι στην Κότα», Ακύλας Καραζήσης στον «Τορκουάτο Τάσο»), με αποτέλεσμα να μη σοκάρει πια τίποτα κανέναν. «Το σώμα μου είναι ο εαυτός μου. Γιατί θα έπρεπε να ντρέπομαι;», δήλωνε δημοσίως ο Κωνσταντίνος Ρήγος, που έχει εμφανιστεί σε αρκετές παραστάσεις χοροθεάτρου ακριβώς όπως τον γέννησε η μαμά του. Αυστηρή προϋπόθεση, βεβαίως, τα προβαλλόμενα πέη να βρίσκονται σε υποστολή. Διαφορετικά καραδοκούν εισαγγελείς…

Αν η τέχνη αντικατοπτρίζει τη ζωή τότε μπορούμε να πούμε ότι ναι, το πέος σε δημόσια θέα έχει σε μεγάλο βαθμό απενοχοποιηθεί και στην Ελλάδα. Βεβαίως απαγορεύεται δια ροπάλου στη διαφήμιση και στην τηλεόραση, αν εξαιρέσουμε κάποια μεταμεσονύκτια φιλμ. Υπάρχουν πισωγυρίσματα, όπως το σκάνδαλο που δημιούργησε ο πίνακας του Βέλγου καλλιτέχνη Τιερί ντε Κορντιέ στο “Outlook” το 2004 (πιθανότατα όμως το εικονιζόμενο πέος να μην προκαλούσε αν το θέμα του έργου δεν ήταν θρησκευτικό). Το φάντασμα του νεοσυντηρητισμού παραμονεύει, ωστόσο όλο και περισσότερα πουλιά κυκλοφορούν ελεύθερα στον αέρα. Στην τελική, προς τι τόση φασαρία για ένα κομμάτι κρέας;