Ρεπορτάζ

Αρίστης Οικογενείας

Κείμενο: Δήμητρα Μακατσώρη
Εικονογράφηση: Ελένη Τρίγκατζη

Ο θεσμός του γάμου τρίζει επικίνδυνα και το κουστούμι δεν κάνει σε πολλούς. Όμως γυναίκες και άντρες, στρέιτ ή γκέι, φίλοι ή εραστές, μαζεύονται και ζουν μαζί. Προς το παρόν τις αποκαλούμε "εναλλακτικές ", πιθανότατα όμως αυτές να είναι οι οικογένειες του μέλλοντός μας.

Όταν ήμουν μικρή, "έπρεπε" να πηγαίνω στο κατηχητικό μαζί με τ' άλλα παιδάκια. Μια χρονιά μας έκαναν ένα χριστουγεννιάτικο δώρο, ένα βιβλίο που λεγόταν "Ήταν ζεστό το σπίτι", μια σειρά διηγημάτων ηθικοπλαστικού περιεχομένου. Εκείνο που δεν ξέχασα ποτέ ήταν το εξώφυλλο του. Μια οικογένεια, με τον πατέρα στην κορυφή του κεφαλιού, τη μαμά να σερβίρει υποτακτικά το ψητό, παππούς, γιαγιά και δυο παιδάκια, ένα αγόρι-ναυτάκι κι ένα κορίτσι με φουστανάκι και κοτσιδάκια. Η κλασική οικογενειακή ευτυχία. Αποφάσισα πολύ μικρή ότι μ' αυτό το μοντέλο οικογενείας δε γούσταρα να έχω ποτέ παρτίδες στη ζωή μου, όχι γιατί είχα τίποτα απωθημένα ή άλλα οικογενειακά προβλήματα, αλλά γιατί από μικρή ήμουν του "εναλλακτικού". Ήμουν σίγουρη, με τον απόλυτο τρόπο που είσαι σίγουρη στα οκτώ σου χρόνια, ότι θα ήμουν ευτυχισμένη με οτιδήποτε άλλο εκτός απ' αυτό, πράγμα που μεγαλώνοντας ανακάλυψα ότι ισχύει για πολύ κόσμο, ανεξαρτήτως σεξουαλικής επιλογής και όχι απαραίτητα για λόγους επιβίωσης, αλλά συνειδητά.

Η αλήθεια είναι πως έχει αλλάξει ο τρόπος που κάνουμε πια οικογένειες. Όχι ότι οι άνθρωποι δεν παντρεύονται πια και δεν κάνουν παιδιά, αλλά ο θεσμός του γάμου τρίζει επικίνδυνα και το κουστούμι δεν κάνει σε πολλούς. Γυναίκες και άντρες, στρέιτ ή γκέι, φίλοι ή εραστές μαζεύονται και ζουν μαζί. Δε μιλάμε μόνο για ανθρώπους που αναγκάζονται να ξεφύγουν από το κλασικό μοντέλο· ανθρώπους που έχουν χωρίσει ή που έχουν χάσει το σύντροφο τους. Αναφερόμαστε κυρίως σε όσους επιλέγουν να κάνουν εναλλακτικές μορφές οικογένειας μέσα από συνειδητές αποφάσεις.

"Γεννήθηκα σε μια κανονική, ελληνική οικογένεια. Όταν μεγάλωσα, έγινα μια κανονική, ελληνίδα λεσβία. Το ζητούμενό μου ήταν πάντα να ζω όπως θέλω και όπως είμαι. Ερωτεύτηκα μια γυναίκα και αποφασίσαμε να μείνουμε μαζί, έχοντας στο μυαλό μας το "για πάντα". Όμως τα πράγματα δεν είναι όπως φαίνονται και όταν χωρίσαμε έπρεπε να τα διαλύσουμε όλα και να πάρει η καθεμιά το δρόμο της ή να μείνουμε και να διατηρήσουμε αυτόν τον οικογενειακό δεσμό που είχε αναπτυχθεί ανάμεσα μας. Επιλέξαμε το δεύτερο. Τώρα ζούμε σαν οικογένεια, κρατώντας την ατομικότητά μας ακέραιη και έχοντας η καθεμιά την προσωπική της ζωή, αλλά περνάμε τα δύσκολα μαζί, κάνουμε σχέδια μαζί για το μέλλον μας, για κοινές δουλειές και σπίτια. Όχι ότι είναι όλα ρόδινα και ώρες-ώρες δε θέλω να τη σκοτώσω, αλλά όταν γυρνάω σπίτι, είναι ωραίο να ξέρω ότι με περιμένει ο πολύ δικός μου άνθρωπος, που είναι και συγγενής και φίλος και πάντα εκεί. Είναι η οικογένεια μου". Αγγελική, 33.

Οικογένεια, ομάς ανθρώπων, δια δεσμών αίματος συνδεδεμένη, ζώσα υπό την αυτήν κυρίως στέγη. Σύμφωνα με το λεξικό του Δημητράκου, αυτός είναι ο ορισμός της οικογένειας. Εκ πρώτης όψεως μοιάζει πλήρης, αλλά με μια δεύτερη ματιά φαίνεται να μπάζει λίγο. Οι οικογένειες είναι και πρέπει να είναι κάτι παραπάνω από απλοί "δεσμοί αίματος". Είναι αναμνήσεις, είναι συναισθήματα, είναι ηθικές αξίες, όνειρα για το μέλλον, σιγουριά και ασφάλεια, δέσμευση και πάνω απ' όλα αγάπη. Δεν μπορεί να υπάρξει οικογένεια χωρίς αγάπη και δεν είναι απαραίτητο να βρουν οι άνθρωποι όλα τα παραπάνω μέσα στα στενά όρια των "δεσμών αίματος". Σύμφωνα με τον ινδικό μυστικισμό, το ανθρώπινο σώμα, έχει επτά ενεργειακά κέντρα, τα τσάκρα. Αυτά τα ενεργειακά κέντρα συμβολίζουν την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου, που ξεκινά από την ύλη και κατακτά το πνεύμα. Το πρώτο τσάκρα, σχετίζεται με τη φυσική οικογένεια, την επιβίωση και την αναπαραγωγή, την ασφάλεια του να ανήκεις σε μια οικογένεια και μια φυλή. Μέσα από το δέσιμο με τη βιολογική οικογένεια, διδασκόμαστε ότι είμαστε μέλη μιας οικουμενικής οικογένειας, ότι όλοι είμαστε ένα. Ο δεσμός μας με τη βιολογική οικογένεια συμβολίζει τη σύνδεση μας με όλους και όλα όσα αποτελούν τη ζωή. (Carolyn Myss, Η ανατομία του πνεύματος). Η οικογένεια όπου μεγαλώνουμε είναι το κουκούλι στο οποίο θα έπρεπε όλοι να μεταμορφωνόμαστε σε πεταλούδα για να παραδοθούμε στην κοινωνία, να πετάξουμε και να δημιουργήσουμε. Δυστυχώς αυτό δε συμβαίνει πάντα· οι βιολογικές μας οικογένειες δεν είναι πάντα χώροι αγάπης και ασφάλειας. Πολλά ακούγονται για το κατά πόσο είναι σωστό ένα παιδί να μεγαλώνει σ' ένα περιβάλλον που διαφέρει από το κλασικό, πυρηνικό μοντέλο, χωρίς αντρικό και γυναικείο πρότυπο με κίνδυνο να ξεφύγει από τα στερεότυπα και να κακοπάθει. Οι μελέτες, πάντως, δείχνουν ότι τα παιδιά κινδυνεύουν πολύ περισσότερο να κακοποιηθούν από τους βιολογικούς γονείς τους παρά από ανθρώπους που μπορεί να τα φροντίζουν χωρίς να είναι συγγενείς τους. (Third National incidence Study on Child Abuse and Neglect, 1996). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το ποσοστό των παιδιών που δεν έχουν τραύματα λόγω του χωρισμού των γονιών τους είναι πολύ μεγαλύτερο απ' ό,τι νομίζουμε.

Η γέννηση ενός παιδιού, από κει που κάποτε ήταν αυστηρά υπόθεση δύο ανθρώπων τώρα με την εξωσωματική γονιμοποίηση περιλαμβάνει περισσότερους: κάποιος διαθέτει το σπέρμα, κάποια το ωάριο, άλλη τη μήτρα. Οι άνθρωποι προκειμένου να νιώσουν τη χαρά της μητρότητας ή της πατρότητας "έμπλεξαν τα αίματα τους" με ξένους, συμβιβάστηκαν με κάτι που μπορεί να μην τους πολυαρέσει για να κατακτήσουν κάτι άλλο, ανώτερο, κι αυτό κατά βάθος είναι μια πράξη αγάπης. Άλλωστε όπως λέει και μια αφρικανική παροιμία, χρειάζονται δύο για να γεννηθεί ένα παιδί, αλλά ένα ολόκληρο χωριό για να ανατραφεί. Την ευθύνη για το μεγάλωμα των παιδιών την έχει συνολικά η κοινωνία κι όχι ένας στενός οικογενειακός πυρήνας. Δεν υπάρχουν υγιείς οικογένειες και άρρωστες κοινωνίες· είναι όλα άρρηκτα δεμένα.

Όλο και περισσότερα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς τους δύο φυσικούς γονείς τους, σε βαθμό που ακόμη και στην Ελλάδα οι νέοι τύποι μονογονεϊκών οικογενειών αποτυπώνονται πλέον στα αναγνωστικά του δημοτικού. Οι άνθρωποι επιλέγουν να κάνουν παιδιά μόνοι τους ή χωρίζουν πιο εύκολα στις μέρες μας, όχι επειδή υπάρχει κρίση στις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά επειδή το να μην είσαι παντρεμένος δε σημαίνει μια ζωή καταραμένη και μοναχική. Αυτό που κάποτε ήταν ταμπού τώρα είναι μια πραγματικότητα· όλο και περισσότεροι επιλέγουμε να ζήσουμε αλλιώς και δεν καταρρέει ο κόσμος αν η συζυγική σχέση διαλυθεί. Ενώ στατιστικά ήδη καταγράφεται ο ταχέως αυξανόμενος αριθμός μονογονεϊκών οικογενειών για τις νέες μορφές οικογένειας δεν υπάρχουν στατιστικές, ίσως γιατί είναι ένα φαινόμενο στην αρχή του. Ενδεχομένως και ο όρος "εναλλακτική" να εκλείψει, γιατί αυτομάτως αδικεί τον ποιότητα των δεσμών αυτών των ανθρώπων. Η ουσία δεν είναι η δομή μιας οικογένειας, αλλά η ποιότητα των σχέσεων. Όσο πιο συνειδητά επιλέγουμε τη μορφή και τους ανθρώπους τόσο πιο πολύ δικαιωνόμαστε για την επιλογή μας.

Οικογένεια όμως δε σημαίνει απαραίτητα παιδιά. Η Εριάννα, 40 ετών, μας διηγείται:

"Mε τους δυο κολλητούς μου, που είναι ζευγάρι, σχεδιάζουμε μαζί τη ζωή μας. Σκοπεύουμε να χτίσουμε ένα σπίτι που θα είναι κάπως κοινοβιακού χαρακτήρα και ο καθένας θα έχει τον όροφό του. Είναι οι πιο δικοί μου άνθρωποι. Τα παιδιά δε μ' ενδιαφέρουν, είναι ένα ζήτημα που το έχω λήξει μέσα μου εδώ και χρόνια. Σκέφτομαι την πορεία μου άμεσα συνδεδεμένη με τους δυο φίλους μου."

Ο ορισμός της οικογένειας στην εποχή μας αλλάζει ταχύτατα. Υπάρχουν οικογένειες ανθρώπων που έχουν χωρίσει και ξαναπαντρευτεί, έχοντας παιδιά από τους προηγούμενους γάμους τους αλλά και τους τωρινούς, και ζουν όλοι μαζί. Υπάρχουν οικογένειες υιοθετημένων παιδιών, ανάδοχες οικογένειες, οικογένειες λεσβιών ή γκέι αντρών που κάνουν ή υιοθετούν παιδιά, μονογονεϊκές οικογένειες, γυναίκες που απλά θέλουν και κάνουν ένα παιδί, όπως επίσης οικογένειες φίλων που μαζεύονται και ζουν μαζί με γνώμονα την κοινή τους πορεία. Άνθρωποι που βρέθηκαν σ' ένα περιβάλλον προσωρινά, για λόγους επιβίωσης και κατέληξαν να βιώνουν οικογενειακούς δεσμούς.

"Είχα δει μια ταινία όπου ο ήρωας είχε χάσει τον αδελφό του από μια συμμορία που είχε σκοτώσει και το σκύλο ενός γνωστού του. Πήγαιναν λοιπόν για να θάψουν ο ένας τον νεκρό αδελφό του κι ο άλλος το σκύλο του, το μόνο πλάσμα με το οποίο είχε μια ζεστή σχέση. Ο καθένας κρατούσε στην αγκαλιά του την οικογένεια του και πενθούσαν με τον ίδιο πόνο. Όταν βρέθηκα χωρίς σπίτι και δουλειά, με πήρε στο δικό της μια παντρεμένη φίλη μου, με δύο παιδιά. Στην αρχή σκεφτόμουν ότι είναι κάτι προσωρινό κι ότι είμαι βάρος, αλλά με τον καιρό δέθηκα πολύ βαθιά μαζί τους· τα παιδιά τα νιώθω δικά μου, σε βαθμό που θεωρώ ότι αυτοί είναι η οικογένεια που δεν είχα ποτέ. Ακόμη κι αν πάω σε δικό μου σπίτι, θα είναι εδώ κοντά, μαζί τους, γιατί είναι οι δικοί μου άνθρωποι". Λέτα, 39.

Οι νέες μορφές οικογένειας διαπνέονται από δυνατή αγάπη αλλά δεν περιλαμβάνουν τον έρωτα απαραίτητα. Οι άνθρωποι που χτίζουν οικογενειακούς δεσμούς με φίλους δε θέτουν ως προϋπόθεση το ερωτικό συναίσθημα. Όπως μας είπε ο Μανώλης, 39 ετών,

"Με τους δυο κολλητούς μου, μια γυναίκα κι έναν άντρα, δε ζούμε μαζί, δε βλεπόμαστε καθημερινά, δε συγκατοικούμε ούτε μοιραζόμαστε την καθημερινότητα μας. Είμαστε όμως οικογένεια, δεμένοι, αγαπημένοι, χωρίς να έχουμε μαλώσει ούτε μια φορά όλα αυτά τα χρόνια. Η πορεία μας, οι αγωνίες μας, οι χαρές μας είναι κοινά. Δε νιώθω μόνος, ξέρω ότι έχω πάντα αυτούς τους δυο κι όταν γεράσουμε θα είμαστε όλοι μαζί, να λέμε ιστορίες".

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι για πολλούς από εμάς της γενιάς των τριάντα κάτι, που δε συμβιβαζόμαστε εύκολα με τα παλιά, στενόχωρα μοντέλα, η προοπτική του να γεράσουμε με τις οικογένειες που δημιουργούμε με συντρόφους ή φίλους σε "κοινοβιακού τύπου" σπίτια είναι μια προοπτική που σίγουρα δίνει άλλες διαστάσεις στην καθημερινότητα μας. Ο ομοφυλόφιλος άνθρωπος, η γυναίκα που δε θέλει παιδιά και δεν απολογείται γι' αυτό, κάθε άνθρωπος που ασφυκτιά στο μοντέλο της πυρηνικής οικογένειας, δεν είμαστε πια καταδικασμένοι σε μοναχικά γηρατειά, αποκομμένοι από το κοινωνικό περιβάλλον επειδή δεν κάναμε οικογένεια. Δημιουργούμε οικογένεια με βάση τα δικά μας μέτρα.

Πώς είναι να έχεις περάσει μια ολόκληρη ζωή αρνούμενη να συμβιβαστείς; Η κυρία Ευγενία, 72 ετών, δέχτηκε να μοιραστεί την εμπειρία της.

"Οι κοπέλες της γενιάς μου ήθελαν όλες να παντρευτούν και να κάνουν παιδιά. Δεν ξέρω πόσες ένιωσαν πραγματική ευτυχία μέσα απ' αυτό, δεν ξέρω αν το ήθελαν με όλη τους την καρδιά ή αν το έκαναν επειδή έτσι έπρεπε. Εγώ έζησα έναν παράφορο έρωτα με τον πρώην άντρα μου, παντρευτήκαμε σε μια στιγμή τρέλας, χωρίς να σημαίνει τίποτα και για τους δυο. Ήξερα ότι είχα δίπλα μου ένα μεγάλο παιδί, εντελώς αναξιόπιστο. Με δικαίωσε, αφήνοντάς με για άλλες πολιτείες· δεν του κράτησα κακία. Παιδιά δεν ήθελα, ούτε έκανα. Η μόνη οικογένεια που είχα είναι δυο παιδικές μου φίλες· η μια δεν παντρεύτηκε ποτέ γιατί είχε εκατομμύρια πράγματα να κάνει κι η άλλη έμεινε χήρα. Αποφασίσαμε πως όταν δε θα μας κρατούν άλλο τα πόδια μας, θα πάμε στο ίδιο γηροκομείο, μόνες μας. Κατά τα άλλα, η καθημερινή, πιστή μου οικογένεια είναι τα δέκα γατιά μου και τα τρία σκυλιά μου, δεν μπορείς να φανταστείς τι χαρά μου δίνουν. Αν υπήρξα ευτυχισμένη; Πολύ! Ό,τι έζησα το έζησα έντονα και δεν έχω να μετανιώνω, το μυστικό είναι ότι ποτέ δεν ένιωσα μοναξιά."

Πρόσφατα στην Ιταλία, ένας ηλικιωμένος που δεν άντεχε άλλο τη μοναξιά, έβαλε αγγελία ότι αναζητά οικογένεια να τον υιοθετήσει. Η αγγελία απαντήθηκε από δεκάδες οικογένειες. Το πιο πιθανό είναι να κάθεται πλέον σ' έναν καναπέ, λέγοντας ιστορίες στα εγγονάκια του. Συνήθως η ευτυχία είναι τόσο απλή που ούτε που μας περνά από το μυαλό πόσο εύκολο είναι να την κατακτήσουμε, κι όταν αντιληφθούμε ότι οι "δεσμοί καρδιάς", είναι βαθύτεροι από τους δεσμούς αίματος, ίσως μπορέσουμε να απαγκιστρωθούμε από πρότυπα και στερεότυπα που απλώς αγκυλώνουν τη ζωή μας. Καλά Χριστούγεννα λοιπόν σ' εσάς και τις οικογένειες σας, όποια μορφή κι αν έχουν!